درباره سخت گیری‌های آل سعود در برسر زیارت امامان(ع) در دوران قاجار

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ « هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند، می گفتند پروردگارا! از ما بپذیر، تو شنوا و دانایی.» سرزمین حجاز هزاران سال پیش، میزبان بزرگ مردی الهی برای انجام وظیفه ای تاریخی بود. او پیش از این، زمانی همسر و فرزند خود را در سرزمینی بی آب وعلف که همین منطقه بود، سکنا داد، آن هم با دستوری الهی. پس از مدت ها دوباره به آنجا بازگشت، زمانی که فرزندش اسماعیل بزرگ شده بود. او به همراه این فرزند، دستور الهی را انجام داد و کعبه، این قبله گاه مسلمانان عالم، را دوباره بنا کرد. حضرت ابراهیم سنت حج را بنا نهاد و پس از او هرساله انسان های موحد برای انجام فریضه الهی به این سرزمین پای نهادند.

پس از بعثت پیامبر اکرم(ص)، سنت حج رنگ و بویی تازه گرفت. ایشان پس از فتح مکه، هرساله به همراه انبوه مسلمانان برای انجام این فریضه انسان ساز به مکه می آمدند. پس از رحلت ایشان، زیارت مزار مطهر پیامبر(ص) نیز به یکی از سنت های ثابت حج گزاران تبدیل شد. مدینه، شهر پیامبر(ص)، در ایام حج، میزبان انبوهی از مسلمانان است. زیارت قبور امامان شیعه در قبرستان بقیع نیز جزو این سنت های کهن بوده و هست. اما پس از سلطه آل سعود سلفی بر شبه جزیره عربستان، اتفاقاتی دردناک برای قبور ائمه(ع) رخ داد.

پس از ویرانی قبور ائمه به دست این هتاکان، زیارت قبور آنان نیز با سختی همراه بود. امروز، نیز با وجود انبوه زائران شیعه و اهل سنت دوستدار اهل بیت(ع)، همچنان این سخت گیری وجود دارد. با نگاهی به سفرنامه های قاجاری می توان دریافت که این موضوع در زمان های گذشته نیز وجود داشته است و وهابیت سلفی از آن موقع درخصوص زیارت امامان(ع) سخت گیری می کرده اند. در گفت و گو با پیمان اسحاقی، پژوهشگر علوم اسلامی، برآنیم در تاریخ سفر کنیم و با تکیه بر سفرنامه های قاجاری، زوایای بیشتری از این موضوع را واکاوی کنیم.

امروزه وهابیت سلفی، سخت گیری های زیادی برای زیارت ائمه بقیع ایجاد می کند. آیا در گذشته های دور و پس از سلطه آل سعود بر شبه جزیره عربستان نیز گزارش هایی در این باره مطرح شده است؟

زیارت آستان مقدس بقیع، در کنار انجام مناسک حج و زیارت مرقد مطهر حضرت رسول (ص)، جایگاه مهمی نزد شیعیان داشته است. این زیارتگاه در دوره های مختلف تاریخی، شرایط گوناگونی پیدا کرده و زیارت بقیع برای زائران شیعی، صورت های مختلفی یافته است.

یکی از دوره هایی که در آن، درباره زیارت بقیع گزارش های زیادی مشاهده می شود، دوره قاجار است. زیارت بقیع در دوره قاجار، ابعاد تاریخی، اجتماعی و فرهنگی و متأسفانه ستیزه با این زیارتگاه و زائران آن، ابعاد مختلف داشته است. این ستیزه ها در گونه های غربت و مهجوریت مزارها، دشواری های زیارت و محدودیت های آن، اخذ ورودیه و مالیات های ناعادلانه و ضرب وشتم زائران بقیع بوده اند. همچنین نشان داده شده است که از نظر زائران، این ستیزه ها با هدف منصرف کردن آن ها از زیارت مزارات مقدس بقیع صورت می گرفته است. درمقابل، زائران شیعی این مزارات، سازوکار هایی از مقاومت را توسعه بخشیده و بر زیارت آن آستان مصمم تر شده اند.

آستان مقدس بقیع، همواره از منظر ایرانیانی که زیارتگاه های امامان و حتی امامزادگان را در ایران، با عظمت و دارای شکوه دیده بودند، سرشار از غربت بوده است. این زائران در اولین مواجهه با این آستان مقدس، همواره از غربت آن یاد کرده اند. زائری ایرانی که در دوره قاجار به زیارت بقیع رفته است، در این باره می نویسد:  «امان امان از جور مخالفین. چه بقیعی؟ چه امانی؟ معنی غربت، بقیع است.

گنبد نقاشی و سه چهل چراغ هفت کاسه آویزان است در سه طرف... خیلی گریه کردم از مظلومی این ائمه.» نائب الصدر شیرازی، زائر ایرانی که در سال ۱۲۶۶ خورشیدی به حج رفته است نیز بنای چهار امام واقع در بقیع را با مرقدهای خلفای نخستین مقایسه کرده است و می نویسد: «بعد از زیارت ائمه بقیع و جناب عبد ا... سلام ا... علیهم بسیار متأسف و متألم بودم که صنمی قریش باید چراغ و بناهای رفیع داشته باشند، جناب بتول و سبط رسول و پدر بزرگوارش در شب چراغی نداشته باشند، و آثار کهنه و بنای مختصری داشته باشند؛ افً لک یا دهر!»

یکی از نمادهای غربت بقیع، اجازه ندادن برای روشن کردن چراغ در شب هاست. آیا در گزارش های قاجاری این موضوع بیان شده است؟

بله، زائران ایرانی از اینکه شب ها برای گرامیداشت مزارات بقیع، کسی اجازه چراغ روشن کردن نداشته است، گله مند بوده اند. زائر ایرانی، میرزا محمد علی بروجردی که در سال ۱۲۶۱خورشیدی، به زیارت بقیع مشرف شده است، در این باره می نویسد: «و در شب به جز نور الهی که به آن اجسام منور لامع است، ضوئی در آن مکان شریف ساطع نیست» زائری دیگر نیز اشاره می کند: « شب ها هم درب حرم محترم مزبور بسته است، بساط و چراغی ندارد.»

همچنین زائری شیعه و هندی نیز در این باره نوشته است: «به سبب عداوتی که با حضرات ائمه دارند، از حق احترام جناب سیده و حضرت عباس هم چشم پوشیده، شب ها در آن قبه روشنی نمی کنند، الا چند دقیقه. بلکه بعض زوار که شمع می برد تا روشن کند از دستش گرفته خودشان روشن کرده، در آن قبه می گذارند. همین که بیچاره زائر از آنجا برگشت، خاموشش نموده می برند. الا یک غنچه کوچک مقابل قبر جناب سیده و یک قندیل محاذی قبور ائمه اربع و حضرت عباس آویخته اند.»

امروزه هم دشواری و محدودیت برای زیارت ائمه بقیع وجود دارد. به نظر می رسد این سخت گیری از قدیم رواج داشته است.

بله، زائران شیعه بقیع در دوران قاجار، برای زیارت آن آستان مقدس دچار انواع دشواری و محدودیت بودند. این دشواری ها شامل طیف وسیعی از جمله ترس و هراس از حمله یا تحقیر یا ممکن نبودن زیارت ائمه (ع) به دلیل بستن در ورودی مرقد چهار امام در بقیع بوده است.

در گزارشی که از سال ۱۲۲۴خورشیدی باقی مانده آمده است: «پس از فتح باب مجال توقف محال. و زیان از خواندن زیارت نامه ماثوره از شدت خوف ساکت، بلکه لال و به اعتقاد بعضی مرقد مطهر حضرت فاطمه سید النساء سلام ا... علیها در آنجا است و احدی را به جز زوار غریب سعادت زیارتش نصیب نیست.» زائران شیعه حتی پس از پرداخت ورودیه های ناعادلانه برای زیارت ائمه بقیع نمی توانستند به راستی مشغول زیارت شوند و چنان که میرزا عبدالغفار نجم الملک منجم باشی بیان کرده است، زائر شیعی «باید پنج قران بدهد و همین که قلیلی آنجا ماند زیارت نخوانده، گوید بیرون شو!»
از سوی دیگر، بسته بودن متناوب در مرقد چهار امام بقیع، دشواری مخصوصی برای زائران شیعی به شمار می رفته است.

در برخی گزارش ها گفته شده که برای زیارت بقیع، مالیات و ورودی از زائران گرفته شده است. آیا شواهد تاریخی درباره این گفته ها وجود دارد؟

بله، زیارت مزارات بقیع برای زائران شیعی همواره مستلزم پرداخت مبالغی گزاف و ناعادلانه به عنوان ورودی بوده است. زائران ایرانی همواره نوشته اند که قبل از ورود به بقیع یا مقابر مرتبط با ائمه اطهار (ع) در آن مکان مجبور به پرداخته این مبالغ شده اند.

میرزا عبدالغفار نجم الملک منجم باشی، زائر ایرانی که در سال ۱۲۵۸ خورشیدی به سفر حج رفته است، به این موضوع اشاره می کند و می نویسد: «در قبرستان بقیع، بقعه ائمه طاهرین علیهم السلام، بوابی دارد کریه المنظر، چماق به دست، غضب آلود، هر نفر ایرانی که خواهد به قصد زیارت داخل شود، با کمال تشدد یک  قران از او می گیرد و اگر بخواهد آن شخص، روزی پنج مرتبه مثلا وارد شود باید پنج قران بدهد و همین که قلیلی آنجا ماند زیارت نخوانده، گوید: «بیرون شو!» شخصی خواست روزی بانی یک مجلس روضه شود در تحت قبه مطهر ائمه؛ بواب مانع شده، مبلغ دو روپیه که شش هزار دینار باشد داد تا اذان حاصل نمود.»

زائران شیعی آستان مقدس بقیع، هنگام زیارت در معرض انواع تبعیض ها نیز بودند. میرزا محمد حسین فراهانی اشاره می کند که از اهل سنتی که به زیارت بقیع می آیند، مالیاتی دریافت نمی شود و ممانعتی برای زیارت آن ها ایجاد نمی شود و منجم باشی نیز اشاره می کند که «این همه ایرادات برای عجم است، با اعراب احدی را کاری نیست.»

آیا گزارش هایی درباره برخورد های تند و فیزیکی مأموران حکومتی با مردم وجود دارد؟

بله، علاوه بر پرداخت مالیات و ورودی ظالمانه، تبعیض در زیارت و تحقیر و توهین به زائران، گاه آن ها مورد ضرب وشتم دربانان بقیع نیز قرار می گرفتند. این امر باعث می شد زائران شیعی هنگام زیارت بقیع همواره در ترس از انواع این ستیزه ها به سر ببرند. به عنوان نمونه میرزا عبدالحسین خان افشار که در سال ۱۲۹۹ خورشیدی به سفر حج رفته است، ضمن گزارش زیارت بقیع می نویسد: «در برابر صندوق مبارک ایستاده‏، زیارت عاشورا را خوانده، لکن به طور خفا؛ اگر از عرب ها کسی می دید و یا می فهمید که چه می خوانم، از کشتن بنده هیچ قسم مضایقه نداشتند.»

یعقوب میرزای تبریزی که در سال  ۱۲۴۷ خورشیدی بقیع را زیارت کرده است، نیز درباره زیارت مزارات آن آستان مقدس می نویسد: «بر زیاد حاجیان ممکن نمی شود به آنجاها رفته زیارت کنند. اولا به جهت ترس از عرب ها.» زائری دیگر نیز نوشته است: «در آن ساعت که ما در زیارت مشغول بودیم، یکی از پدرسوخته ها مسخره می کرد و می خندید بر ما، و یک حاجی خواست که وارد در روضه مبارکه شود در انگشتش نگین فیروزه ای داشت، و در میان عرب از فیروزه عزیزتر چیزی را نمی دانند. تا در انگشت او دیده، گرفته که از انگشت او در آورد.

حاجی دستش را تکان داده از دست او رهانیده که یک دفعه عرب پدر... جستن کرده، چند تپانچه پر زوری بر روی حاجی بیچاره زده که خون از دهن و دماغ ریزان شده، چند حاجیان دیگر بر دور او جمع شده، و لیکن نتوانستند از ترس حرفی بزنند و آن حاجی کتک خورده، هم دست بلند نکرده، همچون گنهکاران راست ایستاده، و کتک زیاد هم خورده از حرم بیرون شده، خون دماغش شسته، بر حرم برگشته، باز عرب پدر... در را گرفته که یک هزار بده وارد شو یا به منزل خود برگرد. حاجی لاعلاج بدون سؤال و جواب یک هزار داده وارد حرم شده.»

به نظر می رسد همه این سخت گیری ها برای منصرف کردن شیعیان از زیارت امامان(ع) بوده است.

زائران شیعی بقیع بر آن بودند که این اقدامات هدفی مشخص دارد و آن نیز منصرف کردن آن ها از زیارت آستان مقدس بقیع است. به عنوان نمونه، یعقوب میرزای تبریزی، بعد از شرح یکی از اقدامات زیارت ستیزانه که در بقیع صورت می گیرد، می نویسد: «این قرار را هم از برای آن گذاشته اند که بلکه به زیارت حضرات کم بروند و لیکن نمی دانند... یک هزار سهل است که اگر صد هزار جان و سر بخواهند مضایقه نخواهد کرد.» وی سپس می افزاید: «بلی این ها، این طور بلاها بر سر حاجیان عجم می آورند. همه این اذیت ها به جهت زیارت ائمه بقیع است که بلکه اذیت زیاد دیده، زیارت کم کنند. بحمدا... حاجیان هم غیرت کرده، اگر در روزی یک دفعه به زیارت رسول ا... روند، سه دفعه به زیارت ائمه بقیع می روند و اذیت را نوش جان می کنند.»